۹) عملیات خاکی

۹-۱) کلیات
۹-۱-۱) منظور از عملیات خاکی عبارت است از : خاکبرداری ، خاکریزی ، تسطیح زمین ، گودبرداری ، پی کنی ساختمان ها ، حفر شیارها ، شمع ها ، کانال ها ، چاه ها و مجاری آب و فاضلاب با وسایل دستی یا مکانیکی .

۹-۱-۲) گودبرداری
به هرگونه حفاری و خاک برداری در تراز پایین تر از سطح طبیعی زمین یا تراز زیر پی ساختمان مجاور گودبرداری اطلاق می شود .


۹-۱-۳) سطح خطر گودبرداری
سطح خطر گودبرداری ها با توجه به عمق گود ، نوع خاک ، وجود آب ، وجود منبع ارتعاش در مجاورت گود و حساسیت ساختمان های مجاور آن به صورت گودبرداری با خطر معمولی ، زیاد و بسیار زیاد تعیین می گردد . ارزیابی سطح خطر گودبرداری بر اساس ضوابط و مقررات مبحث " پی و پی سازی (مبحث هفتم مقررات ملی ساختمان) " انجام می شود .

۹-۱-۴) قبل از شروع عملیات خاکی باید اقدامات زیر توسط سازنده انجام شود :
الف : زمین مورد نظر توسط شخص یا اشخاص ذیصلاح از لحاظ استحکام و جنس خاک و همچنین پایداری ابنیه مجاور به دقت مورد بررسی قرار گیرد . به علاوه نقشه گودبرداری و پایدارسازی جداره های گود و برنامه گودبرداری باید توسط این اشخاص تهیه و به تأیید مرجع رسمی ساختمان برسد .
ب : روش ، برنامه اجرایی گودبرداری و همچنین زمان شروع آن به همراه مجوز صادره توسط مرجع رسمی ساختمان در اختیار مهندس ناظر قرار گیرد .

پ : موقعیت تأسیسات زیرزمینی از قبیل چاه ها ، کانال های فاضلاب ، چشمه ها و قنوات قدیمی ، لوله کشی آب و گاز ، کابل های برق و تلفن که ممکن است در حین عملیات گودبرداری و خاک برداری موجب بروز خطر و حادثه گردند و یا خود دچار خسارت شوند ، مورد بررسی و شناسایی قرار گرفته و با همکاری سازمان های ذیربط ، نسبت به تغییر مسیر دائم یا موقت و یا قطع جریان و همچنین ایمن سازی آنها اقدام گردد .
ت : در صورتی که تغییر مسیر یا قطع جریان برخی از تاسیسات مندرج در مفاد بند ۹-۱-۴ "پ " امکان پذیر نباشد ، باید با همکاری سازمان های مربوط و به طرق مقتضی نسبت به حفاظت آنها اقدام شود .
ث : چنانچه محل گودبرداری در نزدیکی و یا مجاورت یکی از ایستگاه های خدمات عمومی از قبیل آتش نشانی و اورژانس بوده و یا در مسیر خودروهای آنها باشد ، باید قبلاً مراتب به اطلاع مسئولین ذیربط رسانده شود تا احیاناً در سرویس رسانی عمومی وقفه ای ایجاد نگردد .
ج : کلیه اشیاء زائد از قبیل تخته سنگ ، ضایعات ساختمانی و یا بقایای درختان که ممکن است مانع از انجام کار شده و یا موجب بروز حوادث شوند ، باید از زمین مورد نظر خارج گردند .
چ : در استفاده از روش های پایدارسازی دیواره های گودبرداری از قبیل میخ کوبی و میل مهار ورود به محدوده مالکیت املاک مجاور و همچنین معابر عمومی ممنوع می باشد مگر با موافقت ذینفع و مرجع رسمی ساختمان .

۹-۱-۵) در صورتی که در عملیات خاکی از دستگاه های برقی مانند الکتروموتور برای هوادهی ، تخلیه آب و نظایر آن استفاده شود ، این گونه دستگاه ها باید با رعایت مفاد بخش ۶-۱ به کار گرفته شده و به وسایل حفاظتی مناسب مجهز باشند .

۹-۱-۶) چنانچه محل مورد نظر برای عملیات خاکی ، نظیر حفر چاه در معابر عمومی یا محل هایی باشد که احتمال رفت و آمد افراد متفرقه وجود داشته باشد ، باید با اقدامات احتیاطی از قبیل محصور کردن محوطه حفاری ، نصب علائم هشداردهنده و وسایل کنترل مسیر ، از ورود افراد به منطقه حفاری جلوگیری به عمل آمده و دهانه این گونه محل ها در پایان کار روزانه مسدود گردند .

۹-۲) گودبرداری (حفر طبقات زیرزمین و پی کنی ساختمان ها)
۹-۲-۱) در صورتی که در عملیات گودبرداری و خاک برداری احتمال خطری برای پایداری و سرویس دهی دیواره های گود ، دیوارها و ساختمان های مجاور و یا مهارها وجود داشته باشد ، باید قبل از گودبرداری و خاک برداری ، ایمنی و پایداری آنها با استفاده از روش هایی نظیر نصب شمع ، سپر و مهارهای مناسب و رعایت فاصله لازم و ایمن گودبرداری و در صورت لزوم با اجرای سازه های نگهبان تأمین گردد .

۹-۲-۲) سازنده موظف است در عملیات گودبرداری و پایدارسازی جداره های گود مفاد مبحث " پی و پی سازی (مبحث هفتم مقررات ملی ساختمان) " و دستورالعمل اجرایی گودبرداری های ساختمانی ابلاغی وزارت راه و شهرسازی را رعایت نماید .
 
 ۹-۲-۳) در مواردی که عملیات گودبرداری در مجاورت بزرگراه ها ، خطوط راه آهن یا مراکز و تاسیسات دارای ارتعاش انجام می شود ، باید اقدامات لازم برای جلوگیری از لغزش یا ریزش جداره ها صورت گیرد .

۹-۲-۴) در موارد زیر باید دیواره های محل گودبرداری ، همچنین دیوارها و ساختمان های مجاور ، دقیقاً توسط شخص ذیصلاح مورد بررسی و بازدید گرفته و در نقاطی که خطر ریزش ، لغزش یا تغییر شکل های غیر مجاز به وجود آمده است ، مهارها و وسایل ایمنی لازم از قبیل شمع و سپر نصب و یا مهارهای موجود تقویت گردند :
الف : قبل از پایدارسازی کامل ، به صورت روزانه و بعد از پایدارسازی ، حداقل هفته ای یک بار
ب : بعد از وقوع بارندگی ، طوفان ، سیل و زلزله و یخبندان
پ : بعد از هرگونه عملیات انفجاری
ت : بعد از ریزش ناگهانی
ث : بعد از وارد آمدن صدمات اساسی به مهارها

۹-۲-۵) برای جلوگیری از بروز خطرهایی نظیر پرتاب سنگ ، سقوط افراد ، حیوانات ، مصالح ساختمانی و ماشین آلات ، سرازیر شدن آب به داخل گود و نیز برخورد افراد و وسایل نقلیه با کارگران و وسایل و ماشین آلات حفاری و خاک برداری ، باید اطراف محل گودبرداری و خاکبرداری با رعایت مفاد بخش ۵-۲ به نحو مناسب محصور و محافظت شود . در صورتی که گودبرداری و خاک برداری در مجاورت معابر و فضاهای عمومی صورت گیرد ، باید این حصار با رعایت مفاد بخش های۵-۲ و ۵-۹ و در فاصله حداقل ۵/۱  متر از لبه گود احداث و با علائم هشداردهنده که در شب و روز و از فاصله دور قابل رؤیت باشند مجهز گردد .

۹-۲-۶) در گودبرداری هایی که عملیات اجرایی به علت محدودیت ابعاد آن با مشکل نور و تهویه هوا مواجه گردد ، لازم است نسبت به تأمین وسایل روشنایی و تهویه هوا اقدام لازم به عمل آید .

۹-۲-۷) مواد حاصل از گودبرداری نباید به فاصله کمتر از یک متر از لبه گود ریخته شوند . همچنین این مواد نباید در پیاده روها و معابر عمومی به نحوی انباشته شوند که مانع عبور و مرور گردیده یا موجب بروز حادثه گردند .

۹-۲-۸) محل استقرار ماشین آلات و وسایل مکانیکی از قبیل جرثقیل ، بیل مکانیکی ، لودر ، کامیون یا انباشتن خاک های حاصل از گودبرداری و یا مصالح ساختمانی در مجاورت گود ، باید توسط اشخاص ذیصلاح بررسی و حداقل فاصله مناسب تعیین گردد ، این فاصله باید دقیقاً از لبه گود رعایت شود .

۹-۲-۹) در گودهایی که عمق آنها بیش از یک متر می باشد ، نباید کارگر در محل کار به تنهایی به کار گمارده شود .

۹-۲-۱۰) در گودبرداری ها ، عرض معابر و راه های شیب دار (رمپ) احداثی ویژه وسایل نقلیه نباید کمتر از ۴ متر باشد .

۹-۲-۱۱) در محل گودبرداری های عمیق و وسیع ، باید یک نفر نگهبان مسئولیت نظارت بر ورود و خروج کامیون ها و ماشین آلات سنگین را عهده دار باشد . برای آگاهی کارگران و سایر افراد ، باید علائم هشداردهنده در معبر و محل ورود و خروج کامیون ها و ماشین آلات مذکور نصب گردد .

۹-۳) حفاری چاه ها و مجاری آب و فاضلاب
۹-۳-۱) قبل از آغاز عملیات حفاری چاه ها و مجاری آب و فاضلاب به ویژه در حفاری دستی چاه ها ، باید بررسی های لازم در خصوص وجود و کیفیت موانعی از قبیل قنوات قدیمی ، فاضلاب ها ، پی ها ، جنس خاک لایه های زمین و تاسیسات مربوط به آب ، برق ، گاز ، تلفن و نظایر آن به عمل آید و در صورت لزوم از سازمان های ذیربط استعلام گردد . محل حفاری نیز باید طوری تعیین شود که به هنگام کار ، خطر ریزش یا نشت قنات ، فاضلاب و چاه مجاور یا برخورد با تاسیسات یاد شده وجود نداشته باشد .

۹-۳-۲) به منظور ایجاد تهویه کافی در عملیات حفاری چاه ها و مجاری آب و فاضلاب ، باید هر نوع گاز ، گردو غبار و مواد آلوده کننده دیگر که برای سلامتی افراد مضر است ، به طرق مقتضی از محل کار خارج شود و بوسیله پمپ هوادهی نسبت به تهویه هوای چاه اقدام گردد . در صورت لزوم باید کارگران به ماسک و دستگاه های تنفسی مناسب مجهز شوند تا همواره هوای سالم به آنها برسد .

۹-۳-۳) کلیه افرادی که فعالیت آنها با عملیات حفاری چاه ها و مجاری آب و فاضلاب مرتبط است ، باید متناسب با نوع کار به وسایل و تجهیزات حفاظت فردی ، مطابق با ویژگی‌های فصل ۴ مجهز شوند .

۹-۳-۴) مقنی قبل از ورود به چاه برای عملیات چاه کنی باید نسبت به موارد زیر اقدام نماید :
الف : هوادهی و تهویه مناسب چاه و اطمینان از عدم وجود گازهای سمی و مضر . همچنین اطمینان از عدم امکان سرازیر شدن آب و سیلاب به داخل چاه .
ب : بستن طناب نجات و حمایل بند کامل بدن به خود و محکم نمودن انتهای آزاد طناب به نقطه ثابتی در بالای چاه و حاضر بودن همکار وی بر سر چاه .

۹-۳-۵) پس از خاتمه کار روزانه و یا در مواقعی که حفاری انجام نمی شود ، دهانه چاه باید با صفحات مشبک مقاوم و مناسب به نحو مطمئن پوشانده شود .

۹-۳-۶) در حفاری چاه ها و مجاری آب و فاضلاب باید ضوابط مندرج در آیین نامه و مقررات " حفاظتی چاه های دستی " لحاظ گردد .